Trong lịch sử người Mường ở Hòa Bình chưa có tiền lệ di cư tập thể như các cuộc thiên di của các dân tộc khác, đã định cư ở đâu là vĩnh viễn, từ gia đình nhỏ đến Mường lớn đều như vậy. Người Mường Hòa Bình di cư vào Tây Nguyên do nhiều nguyên cớ. Nhưng chắc chắn một điều khi phải bỏ nơi “chôn nhau, cắt rốn”, đất đai của tổ tiên họ không khỏi quặn lòng, dứt áo mang theo hành trang đi vào vùng đất mới trong số “tài sản” đó có Đình Làng.

Tây nguyên gồm 5 tỉnh: Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng. Tỉnh nào cũng có Người Mường ở Hòa Bình sinh sống. Tuy nhiên trong 5 tỉnh chỉ có xã Hòa Thắng, Thành Phố Buôn Ma Thuột là có Đình làng của người Mường Hòa Bình. Các khu vực khác như Ia Lâu, Ia mơ, I a piơr thuộc huyện Chư Prông- tỉnh Gia Lai; xã Bờ y- huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum nơi chúng tôi đến không thấy có Đình.

Xã Hòa Thắng có người Mường ở 3 thôn 1,2,3 chiếm khoảng 25 % dân số toàn xã, Cộng Đồng Người Mường ở xã Hòa Thắng vào đất Tây Nguyên từ những năm giữa của thế kỷ XX. Mỗi xóm Mường ở Hòa Bình về đây thành một Mường nằm chủ yếu ở các huyện Tân Lạc, Lạc Sơn, Cao Phong, Kim Bôi, Thành phố Hòa Bình, Kỳ sơn: Người Mường ở xã Hòa Thắng được gọi theo từng địa danh nơi họ xuất xứ ra đi gồm các địa danh Mường lớn ở Hòa Bình: Mường Pi (Bi), Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động. Ngoài ra còn ở các mường nhỏ trong khối các mường lớn: Mường Vó (Lạc Sơn), Mường Khang, Mường Khến, Mường Rậm, Mường Khụ, Mường Đà, Mường Chùa, Mường Hạ, Mường Mạc, Mường Dâm, Mường Giác, Mường Côốc, Mường Vát, Mường Ót, Mường Khuộn, Mường Thịnh Lang, Mường Cắt, Mường Cỏ…Những Mường có điều kiện và có số người đông hơn thì lập ra riêng cho Mường mình một ngôi Đình.

Hiện nay Đình tại xã Hòa Thắng gồm 7 ngôi Đình: Thịnh Lang 1, Thịnh Lang 2, Đình Lạc Sơn 1, Đình Lạc Sơn 2, Đình Mường Pi, Đình Cao Phong, Đình Thạch Yên.

Đình Thịnh lang gồm 02 đình, Đình 1 tọa lạc tại thôn 3 xã Hòa Thắng. Đình do người Mường ở Thịnh lang thành phố Hòa Bình (Ngày nay) vào đây xây dựng. Ban đầu, năm 1956 người Mường ở Hòa Thắng bây giờ chưa ở đất này, họ vào Hoàng Ân- Plây cu (cách TP. Pleiku hơn 30 km) làm nghề hái chè thuê cho một đồn điền của Pháp (nay là nhà máy chè Bàu Cạn huyện Chu Prông tỉnh Gia Lai) lập làng và dựng đình tại đây.

 Tuy nhiên ở đây được khoảng 3 năm thấy không hợp thổ nhưỡng, điều kiện canh tác dài lâu nên chức sắc làng mới cho dân di cư về xã Hòa Thắng ngày nay. Lập làng và dựng lên những ngôi đình đầu tiên. Đình đầu tiên được xây dựng là đình Thịnh lang 1 năm 1956. Ban đầu Đình được dựng bằng tranh tre nứa lá đơn giản, sắc phong, thần phả, và nhiều tài liệu chữ Hán khác ghi chép về Thịnh lang mang theo từ Hòa Bình để tại Đình. Không may hơn 1 năm sau Đình bị cháy và thiêu dụi toàn bộ “hồn cốt” của ngôi Đình mang theo cả nỗi đau của ngôi Đình, Đền gốc ở Thịnh Lang Hòa Bình. Năm 1970 Đình được tu bổ lại như ngày nay nhưng địa điểm mới cách địa điểm bị cháy trước kia khoảng 100m

 Đình tọa lạc tại thôn 3, xã Hòa Thắng rộng khoảng 100m² Đình gồm 3 gian 1 hậu cung. Cột bằng gỗ thông luộc dầu, các cột đều được sơn mầu đỏ. Ba phía thông tuông (không tường), hậu cung được xây bằng gạch, mái lợp tôn giả ngói.

Đình thờ tam vị quận công, thành hoàng bản thổ, trên cùng là Tản viên sơn thánh.

 Đình Thịnh Lang 2 được tách ra từ Đình Thịnh Lang 1. Năm 1967, Đình được tách ra vì dân Mường Thịnh Lang tại thôn 1 đi lên Đình Thịnh Lang 1 quá xa, đường đi có nhiều thú dữ rất nguy hiểm, hơn nữa ở thôn 3 người Mường THịnh Lang lại quá đông nên xin xây mới 1 ngôi đình tương tự cách 2 km về phía Đông Nam.

 Đình Thịnh Lang 2 tọa lạc tại Thôn 1. Ban đầu Đình làm bằng tranh tre nứa lá đơn giản. Cấu tạo Đình, nội dung thờ tự cũng tương tự như Đình Thịnh Lang 1. Những năm gần đây Đình được tu bổ lại rất khang trang 3 phía được xây bịt kín, của mở thoáng nhìn ra sân rộng trên 300m² rất bề thế.

 Tương tự như Đình Thịnh Lang, Đình Lạc Sơn cũng được chia làm 2. Đình Lạc Sơn 1 tọa lạc tại thôn 2 xã Hòa Thắng. Cũng là Đình được xây khá sớm năm 1959 và được tu sửa năm 1999. Đình rộng gần 50m2 của quay hướng Tây ban thờ, quay hướng Bắc, xung quanh xây bịt kín. Đình Lạc Sơn 1 thờ Quốc Mẫu Hoàng Bà, Tản viên sơn thánh, Thành hoàng đất nước.

 Cũng tọa lạc tại thôn 2, Đình Lạc Sơn 2 có vẻ đơn sơ hơn Đình Lạc Sơn 1, cách Đình Lạc Sơn 1 khoảng 1 km về phía Đông, được tách ra khoảng năm 1963- 1964, đình khá nhỏ khoảng 24- 25 m2 nhưng lại tọa lạc trên mảnh đất khá rộng trên 1000m². Đình quay hướng Bắc trếch Tây, Kết cấu kiến trúc đơn giản nhà xây, mái lợp tôn. Nguyên nhân tách cũng vì Đình Lạc Sơn 1 đã quá đông người MƯờng Lạc Sơn đến sinh hoạt.

 Trước đây Đình xây hướng Đông, nhà Đình bằng tranh tre rộng 3 gian, diện tích rộng trên 50 m². Năm 1973, Đình bị cháy, đến năm 2003 đình mới được phục dựng lại và tồn tại cho đến ngày nay. Đình Lạc Sơn 2 cũng thờ thành hoàng tương tự như Đình 1, các ngày việc của Đình cũng giống nhau.

 Nổi tiếng linh thiêng phải nói đến Đình Mường Pi, vẻ cổ kính và thâm nghiêm của Đình được được nhấn mạnh bởi Đình ẩn mình dưới gốc cây Đa cổ thụ. Đình tọa lạc tại thôn 3 của xã. Được xây dựng từ năm 1963 ban đầu cũng bằng tranh tre, nứa lá đơn giản nhưng kết cấu kiến trúc thì vẫn đầy đủ gồm nhà hậu cung nhà tiền tế. Sau này Đình mới được xây dựng lại.

 Hơi khác với các Đình Mường khác của xã Hòa Thắng, Đình Mường Pi đến thủ nhang cũng không rõ thành hoàng thờ tại Đình là ai, lý do được đưa ra là không dám gọi tên húy của các ngài, rồi qua nhiều thế hệ nhân dân quên mất tên của thành hoàng. Chỉ biết rằng khi khần thì gọi tên “ Hai anh em nhà Hoàng Khang Quang đại lệnh” là thành hoàng tại xã Phú Cường huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình ngày nay.

 Xây dựng sớm hơn Đình Mường Pi, Đình Cao Phong được xây vào năm 1957. Tuy không phải là ngôi Đình to, tọa lạc trên mảnh đất không rộng. Xong hai cây thông cổ thụ trước cửa Đình và 9 cây Hoa đại lớn lại là điểm nhấn cho sự thâm nghiêm, cổ quý của ngôi Đình. Ban đầu (năm 1957), Đình cũng khiêm tốn khoác lên thân mình là tranh tre, nứa lá đơn sơ mộc mạc, chân chất. Đến mãi những năm 2000- 2003 Đình mới được phục dựng xây lại khang trang. Gồm nhà hậu cung bề thế rộng khoảng 12 m², nhà tiền tế 60m², mái Đình lợp tôn đơn giản không trang trí. Đình thờ (vua Pa ví) Tản viên sơn thánh.

 Cũng nằm trên thôn 3, Đình Thạch Yên (Của người Mường tại Yên Thượng- Yên Lập- huyện Cao Phong) Được xây dựng vào năm những năm giữa của thế kỷ XX. Được tu sửa lại vào năm 2003- 2004. Đình được xây dựng khá đơn giản là ngôi nhà để thông 2 phía rộng trên 50m² trên 1 mảnh đất khá rộng và bằng phẳng. Đình thờ Tản viên sơn thánh và 2 vị thành Hoàng của Mường Úi, Mường Đau (Lạc Sơn)

 Không có nơi nào trong một xã lại có nhiều ngôi Đình như ở xã Hòa Thắng (Vì tôi chưa biết hết được thông tin, nên tôi ước đoán, nhưng tôi tin là như vậy - TG). Bảy ngôi Đình chưa kể 1-2 ngôi Đền khác. Mỗi Đình một vẻ như đều xây dựng khá giống nhau về mặt kiến trúc, đơn giản và gần gũi, lấy mầu đỏ làm mầu chủ đạo. Đình không được trạm trổ cầu kỳ như các đình của người Kinh, nhưng chắc chắn bề thế hơn các Đình Mường tại Hòa Bình. Thành hoàng thường thờ Thánh Tản Viên, họ tôn kính coi Thánh Tản Viên như vua Mường (Vua Pa ví) và mẹ của đức Thánh Tản: Đức Quốc Mẫu Hoàng Bà. Cũng giống như người Mường ở quê nhà Hòa Bình (Trong 82 di tích đình của tỉnh Hòa Bình có tới 37 đình thờ Tản Viên Sơn Thánh. Một số lớn khác được thờ mẹ của ngài: Như Đình Miếu xóm lũy xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, Đình Cổi- xã Bình Chân huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa BÌnh…)

 Đình làng - một mảnh hồn quê, một nét đẹp của xóm làng Việt Nam, từ lâu đã in vào tâm khảm mỗi con người. Theo nhiều nhà nghiên cứu, Đình làng chỉ tồn tại trong các làng của dân tộc Việt (kinh), một số dân tộc khác gần người Kinh cũng có Đình nhưng mờ nhạt. Người Mường với người Kinh có chung nguồn gốc có nhiều nét văn hóa tương đồng lại sống rất gần nhau nên tại Hòa Bình Đình của người Mường có khá nhiều.

 Khi người dân Mường Hòa Bình phải dứt áo rời quê hương Hòa BÌnh ra đi, những di sản mang theo hành trang họ đã mang theo một di sản văn hóa tín ngưỡng tuyệt vời đó là Đình Mường được mọc lên dầy đặc trên đất Hòa Thắng, Thành phố Buôn Ma Thuật- tỉnh Đắc Lắc như một niềm ngưỡng vọng tha thiết về cố hương. Khi nghiên cứu về văn hóa Mường, Đình Mường trên đất Tây Nguyên tôi cứ thấm mãi cái tít một bài nghiên cứu của Nhà văn, nhà Thơ Lê Va- Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh “Đi xa về gần” về đây mới thấy Mường thật gần với ta.

 Lê Quốc Khánh- GĐ Thư viện tỉnh Hòa Bình